Cursus Filosofie

Inleiding

Met deze proefles krijg je een indruk van de cursus Filosofie van het NTI. Je krijgt inzicht in de lesstof. Tijdens het lezen van de lesstof kun je jezelf testen door vragen te beantwoorden.

Start proefles

Het verhaal van de westerse filosofie begint in Griekeland

Het Griekse woord Logos verwijst naar een bepaalde manier van denken over de wereld. Het gaat om een soort logische analyse die alle dingen vanuit de rede bekijkt en ze verklaart met puur denken. Men dacht dat zo’n intellectuele onderneming tot wijsheid (Sophia) zou leiden, en men dacht ook dat iemand die zich wijdde aan Logo’s een grote liefde (philo) voor wijsheid had. Daarom heette zo iemand een filosoof.

Wat was er vóór filosofie, vóór Logos? Er was mythos een bepaalde manier van denken die wereld in een context van bovennatuurlijke oorzaken plaatste. Mythos verklaarde de wereldse dingen door ze in verband te brengen met uitzonderlijke, soms heilige gebeurtenissen. Die hadden de wereld gemaakt tot wat ze nu is. In het geval van de Grieken hield dit in dat de dingen werden toegeschreven aan de theatrale levenswijze van de goden op de berg Olympus.

De verhalen over deze oorzaken – de mythen – geven niet alleen een verklaring, ze zijn ook morele voorbeelden én ze geven richtlijnen voor rituele handelingen. Daarom zijn ze behoudend van aard. Hun doel is om de situatie zo te houden als hij is, door voorbeelden na te doen: ‘Zo gedroegen de heilige voor vaderen zich, dus moeten wij ons ook gedragen.’

Het voordeel van mythen was dat ze een complete maatschappij schiepen waarin alle gebeurtenissen een betekenis hadden. Het nadeel ervan was dat mythen de samenleving star maakten, dat ze vernieuwing tegenhielden en dat ze, zouden velen zeggen, onwaar waren. Toen, ineens, brak de filosofie door. Logos verscheen op het toneel, tenminste volgens de overlevering. Er zijn namelijk ook andere theorieën. Die zeggen dat de westerse Logos filosofie en wetenschap – gewoon onze versie van mythen is. Maar laten we aannemen dat er echt iets veranderde in het Griekenland van ongeveer 700 v.Chr. Laten we aannemen dat de eerste filosofische verklaring voor het overstromen van de Nijl in de zomer (de meeste rivieren drogen tijdens de zomer juist op), namelijk door woestijnwinden (woestijnwinden en NIET door oorlogen of liefdesverwikkelingen tussen goden) werkelijk iets nieuws betekende. Natuurlijke gebeurtenissen werden verklaard met behulp van andere natuurlijke gebeurtenissen, niet met behulp van bovennatuurlijke gebeurtenissen in de ‘droomtijd’. In dat opzicht lijkt Griekenland werkelijk de bakermat van de westerse filosofie.

Waarom Griekenland en niet bijvoorbeeld Egypte of Judea?

Welnu, één reden is dat er in Griekenland geen priester-klasse van censoren bestond.

Een andere reden is dat de Griekse verbeelding altijd vruchtbaar was geweest en oog had voor de kleinste details. De beschrijving die Homerus gaf van het schild van Archilles beslaat bijvoorbeeld vier pagina’s van het heldendicht de Ilias.

Bovendien waren de Grieken zich bijzonder bewust van de verandering, van de strijd tussen tegengestelden: zomer tegenover winter, heet tegenover koud, licht tegenover donker, en van die meest dramatische verandering van alles, van het leven naar de dood. Zeker, deze fijngevoeligheid voor de vergankelijke aard van alle dingen bracht de Grieken soms tot pessimisme. (De dichter Simonides schreef: ‘Generaties mensen vallen als de bladeren van bomen.’)

Maar daardoor verlangden ze ook naar een verklaring. Een verklaring die enkel door de kracht van het menselijk verstand gevonden en bevestigd kon worden en die niet voortkwam uit de macht van de religieuze gewoonten. Hier zien we optimisme achter het pessimisme: de op eigen kracht werkende menselijke geest is in staat onwrikbare waarheden over de werkelijkheid te ontdekken.