Inleiding

Met deze proefles krijg je een indruk van de cursus Praktische Psychologie van NTI. Je krijgt inzicht in de lesstof. Tijdens het lezen van de lesstof kun je jezelf testen door vragen te beantwoorden.

Hoofdstuk 1

Transactionele Analyse

Een gesprek tussen ouder, volwassene en kind

Iedereen maakt in het dagelijks leven deel uit van verschillende groepen. Het gezin of de relatie met een levenspartner is een (kleine) sociale groep, maar ook de kennissenkring, de vriendenkring en de familie zijn sociale groepen die deel uitmaken van ieders leven. Veel mensen hebben daarnaast ook nog een werkkring als sociale groep. 

Binnen al deze groepen vindt communicatie plaats. Communicatie kan worden bekeken vanuit verschillende invalshoeken. Er bestaan dus diverse theorieën over dit onderwerp die allemaal een deelaspect van communicatie behandelen. Een van deze theorieën is de Transactionele Analyse. Deze theorie richt zich op het ontrafelen van communicatiepatronen die plaatsvinden binnen sociale ‘transacties’ en kan zeer verhelderend zijn. Het begrip Transactionele Analyse wordt voor het gemak vaak afgekort als TA.

De transactionele theorie probeert op eenvoudige wijze alledaags gedrag te verklaren en kan een nuttige bijdrage leveren aan de interpersoonlijke relaties. In de hoop dat dit de nieuwsgierigheid heeft opgewekt even een korte schets van de inhoud van dit hoofdstuk.

Na een uitleg van het begrip Transactionele Analyse wordt de functie besproken die Transactionele Analyse kan hebben binnen de verschillende sociale kringen waarvan we allemaal deel uitmaken. Vervolgens worden enkele sociale transacties ontrafeld die duidelijk maken wat er plaatsvindt als mensen elkaar tegemoet treden.

1.1 Het begrip Transactionele Analyse

Het woord transactie betekent zoveel als ‘onderhandelen’ of ‘een overeenkomst aangaan’. Er wordt hierbij iets in gang gezet dat een zeker vervolg heeft. Het woord duidt dus op een bepaalde activiteit. Ook binnen sociale relaties gaan we transacties aan. Bij sociale transacties vindt de activiteit plaats tussen twee of meer mensen. In de theorie over Transactionele Analyse verwijst het begrip ‘transactie’ dus ook naar een zekere dynamiek. We kunnen ervan uitgaan dat als twee of meer mensen elkaar ontmoeten er vroeg of laat een van hen zal gaan praten of op andere wijze te kennen zal geven dat de aanwezigheid van de ander is opgemerkt. Dit wordt de transactionele stimulus genoemd en de reactie die daarop volgt heet de transactionele respons. 

Er is dan sprake van een wisselwerking. Transactionele Analyse is de uiteenrafeling (analyse) van de interactie tussen mensen van hoe mensen op elkaar reageren.
De theorie gaat ervan uit dat de persoonlijkheid van iedereen uit drie delen bestaat. Deze delen worden egoposities genoemd (ego staat voor ‘ik’). De drie verschillende egoposities zijn de ouderlijke egopositie, de volwassen egopositieen de kinderlijke egopositie. In iedereen huist dus een ouder, een volwassene en een kind. (De verschillen tussen deze egoposities komen straks uitgebreid aan de orde.) Naargelang de situatie of de stemming zal een van deze drie persoonlijkheidsdelen regeren.

Het uitgangspunt van de theorie is dat bij gezonde en aangepaste personen deze drie persoonlijkheidsdelen goed met elkaar zullen samenwerken. Ze zullen elkaar niet in de weg zitten of proberen te overheersen, maar elkaar de ruimte geven. Gebeurt dit niet, dan is er sprake van contaminatie (besmetting) of van uitsluiting. Contaminatie leidt tot verwarring tussen twee egoposities en uitsluiting belemmert de ontwikkeling en rijping van één of twee egoposities. Het is dus wenselijk, zo niet noodzakelijk, dat de drie egoposities in harmonie met elkaar samenwerken. Vanuit de gedachte dat het prettig is te weten wat het nut van iets is voordat u er verder energie in steekt, bespreken we eerst de functie van Transactionele Analyse. Welke bijdrage heeft Transactionele Analyse voor interpersoonlijke contacten?

1.2 De functie van Transactionele Analyse

In essentie geeft de theorie van Transactionele Analyse inzicht in hoe sociale transacties kunnen verbeteren. Door de theoretische inzichten in de praktijk toe te passen krijgt iemand grip op de wijze waarop mensen met elkaar omgaan (interacteren). Samengevat heeft Transactionele Analyse de volgende bijdragen.

Dan is het nu tijd om te kijken of deze bijdragen ook naar werkelijkheid kunnen worden waargemaakt. Voordat we het gesprek gaan analyseren richten we de aandacht eerst op de ingrediënten. Hoe zien de drie egoposities eruit?

1.3 De drie egoposities

Volgens de theorie van Transactionele Analyse vinden sociale transacties plaats vanuit een van de drie egoposities. Dit kan zijn vanuit de ouderlijke egopositie, de volwassen egopositie of de kinderlijke egopositie. Een van deze egoposities vormt dan de basishouding van waaruit iemand de ander tegemoet treedt en met de ander communiceert. Bij het tegemoet treden van een kind zal iemand een andere uitgangspositie aannemen dan bij het tegemoet treden van een volwassene. Ook zal een transactie op een feest andere kenmerken hebben dan die tijdens een sollicitatiegesprek. Zo kent elke egopositie bepaalde karakteristieke kenmerken die in de transactie naar voren komen en waaraan we deze dus kunnen herkennen. We zullen de drie egoposities een voor een in kaart brengen, te beginnen bij de ouderlijke egopositie. Wat zijn de karakteristieken van een transactie vanuit de ouderlijke egopositie?

De ouderlijke egopositie

U bent thuis bezig met een inspannend karwei, bijvoorbeeld met het in elkaar zetten van een nieuwe kast. Het vereist enige aandacht, maar u hebt alles onder controle. Dan komt een huisgenoot thuis en de volgende transactie vindt plaats.

“Zo zo, hier wordt hard gewerkt. Geen gekke aanpak, maar mag ik je een tip geven?”

Herkenbaar? Als kind waren dit soort opmerkingen niet altijd even welkom, dus laat staan als volwassene. De kans is groot dat u zoiets denkt als ‘het lijkt mijn vader wel…altijd hetzelfde liedje – je doet het goed, maar…!’.De huisgenoot geeft blijk van een ondersteunende, beschermende houding (zo zo, hier wordt hard gewerkt), maar ook van een kritische houding (maar mag ik je een tip geven). Het risico bestaat dat deze transactie vanuit de ouderlijke egopositie door de ander wordt opgevat als bemoeizuchtig of als ‘het altijd beter weten’ en zich daardoor gekleineerd voelt of ergernis ervaart. Hoe zou u reageren?

Als dit soort transacties ergernis opwekt, is daar tegen een aardige remedie waardoor de ergernis niet alleen wegebt, maar er zelfs tolerantie voor in de plaats kan komen. Deze remedie is de volgende. Plaats in gedachten bij de ander een bord op het hoofd met daarop de volgende tekst. ‘Wees gewaarschuwd! Ouderlijke egopositie regeert!’ De kans is groot dat u met binnenpret de tip het ene oor in en het andere uit laat gaan. 

Als we de karakteristieken van de ouderlijke egopositie op een rij zetten, leidt dat tot de volgende omschrijving. 

De ouderlijke egopositie kenmerkt zich door een beschermende, maar tevens kritische houding ten opzichte van de ander. Er klinkt naast zorg voor de ander ook verantwoordelijkheid in door. De transacties zijn daardoor emotioneel van aard en iemand kan naar de ander toe (veel)eisend zijn. 

Hoe zit het tot nu toe met de bijdragen van Transactionele Analyse? Door de transactie te herkennen als één vanuit de ouderlijke egopositie, begrijpt u ten eerste beter wat er plaatsvindt (bijdrage 1) en bent u door het plaatsen van het bord op het hoofd van de ander in staat een positieve houding aan te nemen en te handhaven (bijdrage 2). Ook bijdragen 3 en 4 zijn hierdoor aanwezig. Omdat de ander in zijn egopositie wordt geaccepteerd (bijdrage 4) kan de communicatie zich voortzetten (bijdrage 3). Een nog niet genoemde bijdrage, maar zeker geen onbelangrijke, is het besef dat ook úvanuit de ouderlijke egopositie een ander tegemoet kunt treden met een combinatie van deze kenmerken.

De volwassen egopositie

Wanneer verdient iemand het bordje ‘Komt tijd komt raad, de volwassen egopositie regeert’? De transactie zal in elk geval minder emotioneel van aard en minder veeleisend zijn. De volwassen egopositie is zo’n beetje het brein van de persoonlijkheid. Deze uitgangspositie is meer zakelijk en op de feiten gericht. Als het in elkaar zetten van de kast onverhoopt wat minder vlotjes verloopt, is een huisgenoot die vanuit een volwassen egopositie de situatie aanschouwt het beste dat u kan overkomen. Dan kunt u bijvoorbeeld de volgende opmerking verwachten. “Zo te zien lukt het niet helemaal. Laten we de tekening erbij pakken en eens kijken hoe ze het in elkaar zetten hadden gedacht.” 

Met iemand die vanuit de volwassen egopositie de ander tegemoet treedt valt zaken te doen. Beslissingen worden genomen op grond van informatie en feiten. Transacties zullen al snel in het teken van productiviteit staan. Op het eerste gezicht lijkt deze egopositie er één te zijn waar niets op aan te merken valt. Als iedereen elkaar nu maar vanuit deze egopositie tegemoet treedt kan er niets mis gaan. Hoewel… Als iemand op een dansfeest op het voorstel ‘laten we dansen!’ reageert met ‘de functionaliteit van de voorgestelde beweging ontgaat mij, dus ik moet het voorstel afwijzen’, dan is deze egopositie niet bepaald bijdragend. 

Ook dit is een kant van de volwassen egopositie. Op zo’n dansfeest is iemand waarbij de kinderlijke egopositie volop aanwezig is uw beste partner. Dus op naar de derde en laatste van het stel. 

Probeert u eerst de volgende zin af te maken en zo de volwassen egopositie kort maar krachtig weer te geven.

De volwassen egopositie kenmerkt zich door...

De kinderlijke egopositie

Bij deze egopositie spelen emoties weer volop een rol. Vanuit deze egopositie is iemand veel vrijer en spontaner dan vanuit de volwassen egopositie. Op een feestje is dit wel zo aangenaam. De transactie zal zich kenmerken door spontaniteit en enthousiasme. Iemand kan blijk geven van inzet en (ongeremde) creativiteit. Een goede bondgenoot dus in situaties waarbij ideeën moeten worden bedacht of een vrolijke noot welkom is, maar zeker niet in alle situaties.

Een kinderlijke egopositie is niet altijd gepast.
Bron: © Felix Mizioznikov, Dreamstime.com

Naast spontaniteit is ook een zekere mate van rebellie kenmerkend voor de kinderlijke egopositie. Iedereen vertoont wel eens de neiging terug te vallen in gedrag dat niet meer zo past bij de leeftijd of bij de sociale status. Soms kan het opluchten de tong uit te steken of stampvoetend uiting geven aan boosheid. Vanuit de kinderlijke egopositie kan iemand dus in woede uitbarsten, tegendraads zijn of een plagerige, treiterende houding aannemen. Vooral in deze situaties kan het plaatsen van een bord op het hoofd van de ander voorkomen dat er een strijd ontstaat of dat de situatie gaat escaleren. ‘Wees voorzichtig! Baby aan boord!’

U ziet dat een transactie door het herkennen van de egopositie van de ander een geheel ander verloop kan krijgen. Tot nu toe hebben we alleen gekeken naar de egopositie van één persoon, maar de ander getuigt uiteraard ook van een egopositie. Bij elke ontmoeting tussen twee mensen vindt er in feite een ontmoeting plaats tussen zes egoposities, namelijk twee ouderlijke, twee volwassen en twee kinderlijke egoposities. De communicatie kan dus tussen diverse combinaties van deze egoposities plaatsvinden. Twee mensen kunnen elkaar vanuit dezelfde egopositie tegemoet treden, maar ook vanuit twee verschillende. Ook zal de egopositie waarin iemand verkeert gedurende de dag wisselen.

Het ene moment kan iemand serieus zijn (de volwassen egopositie), het andere moment ongeremd en vrolijk (de kinderlijke egopositie) en vervolgens zich zorgen maken over het wel en wee van de ander (de ouderlijke egopositie). Als de drie egoposities in goede harmonie met elkaar samenwerken laat een nauwkeurige observatie van transacties zien dat ze alle drie constant actief zijn. Hoewel één positie zal domineren, kan iemand ook vanuit de andere posities op de situatie inspelen. Dit doet zich bijvoorbeeld voor als iemand tijdens een serieus gesprek in staat is de humor van een opmerking in te zien of blijk kan geven van bezorgdheid als de opmerking van de ander daartoe aanleiding geeft.

Als we kijken naar de verschillende combinaties die mogelijk zijn, valt er een tweedeling te maken. De Transactionele Analyse onderscheidt complementaire transacties en niet-complementaire transacties. Ook hierbij geldt dat inzicht in het verloop van deze beide soorten transacties zal bijdragen aan het verloop daarvan. Wat is het verschil en hoe kunt u daarop inspelen? 

In dit voorbeeld reageert de huisgenoot op gepaste wijze. De ander doet een beroep op begrip en hulp, weliswaar op kinderlijke wijze, maar de ouderlijke egopositie van de ander pakt dit feilloos op. Dus ook tussen twee verschillende egoposities is complementaire transactie mogelijk.

Een complementaire transactie tussen twee volwassen egoposities. 

Vanuit de volwassen egopositie
“Ik ben bang dat dit niet gaat lukken. Kun jij even meekijken?”

Reactie vanuit de volwassen egopositie
“Jawel hoor. Ik geef alleen geen garantie, maar wil best even met je meekijken.”

Ook hier is de communicatie aanvullend. De ander reageert naar verwachting en passend in de situatie. Dit wil helemaal niet zeggen dat een complementaire transactie altijd rustig verloopt. Het is heel goed mogelijk dat een boze reactie een zeer wel passende boze tegenreactie oproept waarbij de gesprekspartners op elkaar inspelen en elkaar aanvullen. Heel anders gaat het eraan toe bij de niet-complementaire transacties. Hoe kunnen degens zich zoal kruisen?

Bij een niet-complementaire transactie wordt het communicatiekanaal min of meer afgesloten en is de kans groot dat het onbegrip oproept en mogelijk tot een conflict leidt. Het is dus aan te raden binnen sociale contacten te streven naar complementaire transacties. Door nu de egoposities van zowel uzelf als van de ander te (her)kennen is het mogelijk een dreigende niet-complementaire transactie in de kiem te smoren en de communicatiekanalen open te houden. Had u na zo’n reactie van de huisgenoot direct het juiste bordje op het hoofd geplaatst (‘Wees voorzichtig! Baby aan boord!’) dan zou u het niet tot een ruzie laten komen. U zou beseffen dat het uiting geven aan boosheid of ergernis op dat moment de communicatie niet zou verbeteren, integendeel zelfs!

U ziet op welke wijze kennis over Transactionele Analyse kan bijdragen aan de communicatie binnen de verschillende sociale kringen. Het (her)kennen van de egoposities bij zowel uzelf als bij de ander kan de sociale relatie in een kader plaatsen waardoor begrip ontstaat en dat zal bijdragen aan de communicatie. Met deze praktische toepassing van Transactionele Analyse zijn we aan het eind van dit hoofdstuk gekomen.