Inleiding

Het HBO-programma pedagogisch beleidsmedewerker en coach is opgebouwd uit verschillende modules. We geven je met deze proefles een kijkje in één module van de opleiding:

1. Module: Coaching in de kinderopvang (kennisclip + lesmateriaal)

Je start zo direct met een kennisclip. Vervolgens lees je een deel van het lesmateriaal. Na het bekijken van de lesstof kun je jezelf testen door vragen te beantwoorden. 

Start proefles

Module 1: Coaching in de kinderopvang

De onderstaande kennisclip duikt in verschillende gesprekstechnieken.

Studieboeken

Lesmateriaal: Coachen met collega's: praktijkboek individuele consultatie. Haan. E. & Burger, Y. (2021)

Positief coachen: de oplossingsgerichte methode

Oplossingsgericht coachen is een benadering die we hebben afgeleid van de oplossingsgerichte korte psychotherapie. Dit is een stroming in de psychotherapie die ontstaan is als een reactie op vele varianten van gedrags- en cognitieve therapie, die als 'probleemgerichte therapieën' werden ondervonden. In die varianten werkten therapeuten vooral aan het onderzoeken van problemen en het onderbreken en vervangen van niet-werkende oplossingen van cliënten. De bedenkers van de oplossingsgerichte therapie kwamen tot de ontdekking dat voortbouwen op 'uitzonderingsmomenten' (momenten waarop het probleem er niet of in mindere mate was) meer effect had op hun cliënten. In plaats van cliënten aan te raden andere oplossingen uit te proberen (therapeut centraal) stimuleerden zij cliënten om meer te doen van wat al bleek te helpen of meer te doen van wat ze al deden als het probleem zich niet voordeed (cliënt centraal). Zodoende streefden zij naar een therapievorm die in zo min mogelijk tijd zo veel mogelijk effect had.

Een belangrijk verschil tussen oplossingsgericht coachen en de klassieke 'psychoanalytische' benadering (hoofdstuk 8) is dat in de laatste causale verbanden worden gelegd tussen het verleden en het heden (verschijnselen komen voort uit een onderliggende structuur). In de oplossingsgerichte benadering gaan we niet uit van causale verbanden maar zien we oorzaken als 'narratieve constructies' (verhalen) die de coachee zelf heeft geconstrueerd. Er is geen absolute waarheid, daarentegen construeren wij voortdurend onze eigen wereld (Gergen, 1999). Dit doen we door er over te praten en door de betekenis die we er aan geven. De taal schept dus de werkelijkheid. De coach is geen expert, maar onderzoekt samen met de coachee de verhalen, daagt uit tot nieuwe definities en het construeren van een toekomst waarin het probleem zich niet meer voordoet. De coach kan helpen door het gesprek in die richting te sturen.

Uitgangspunten oplossingsgerichte coaching

Uitgangspunten van deze coachingstijl zijn:

• Coachees hebben de beschikking over alle hulpbronnen die zij nodig hebben om te kunnen veranderen. Verandering is onvermijdelijk, omdat stabiliteit een illusie is. De coach stimuleert verandering door samen te werken met de coachee.
• Geen enkel probleem treedt altijd op; er zijn altijd momenten waarop een probleem zich niet voordoet. Op die momenten kun je onderzoeken wat de coachee anders doet of anders denkt.
• Je kunt toekomstfantasieën van coachees gebruiken om realiseerbare oplossingen te construeren.

Het is in deze benadering de opgave van de coach om het probleem te accepteren zoals aangeboden door de coachee. Een uitputtende probleemanalyse sla je dus over. Het is niet nodig om precies te weten hoe problemen zijn ontstaan. Het heeft vooral zin om je te concentreren op oplossingen, met vragen zoals: "Hoe ziet je werk er dan uit, wat denk je dan, wat doe je en hoe voel je je?". Het is de kunst om naar het verhaal van de coachee te luisteren zonder eigen theorieën in het hoofd te hebben (want hierdoor hoor je minder over de theorieën van de coachee) en met de coachee nieuwe verhalen te construeren over het leven van de coachee, vanuit het uitgangspunt dat als je werk je niet aanstaat, je maar beter je verhalen erover kunt veranderen. Door nieuwe definities te maken verandert de beleving van de coachee en wordt het voor haar gemakkelijker om anders te gaan handelen. Praten over oplossingen is bovendien motiverender dan praten over problemen.

Aanpak

Om een nieuw verhaal te construeren kun je het beste bij de oplossing beginnen. Een coachinggesprek in deze stijl kenmerkt zich door vragen die zich richten op waar de coachee goed in is, welke uitzonderingen er op haar probleem zijn en welke hypothetische oplossingen de coachee overweegt. Je daagt de coachee uit om zich concreet en gedetailleerd voor te stellen hoe het beter kan. Je spreekt haar aan op haar eigen oplossingsvaardigheden. Inzicht in haar problemen en hun oorsprong is daarvoor niet per se noodzakelijk.

De coach richt zich op het op gang houden van een oplossingsgericht gesprek. Zij

• benadrukt de competenties van de coachee en geeft complimenten (eigen kracht van de coachee);
• vraagt naar voorbeelden van situaties waar de coachee het probleem niet ondervond (uitzonderingen);
• vraagt naar gedrag van de coachee dat daartoe bijdroeg (successen).

Uitweidingen over het probleem worden door de coach zo veel mogelijk genegeerd. Dit geldt ook voor verwijten aan derden en oplossingen die buiten het bereik van de coachee liggen. De coach helpt de coachee om zich te richten op realistische doelen. Kleine veranderingen nu zijn genoeg om later grotere veranderingen te kunnen bewerkstelligen.

De coachee gaat op ontdekkingsreis naar wat nu al goed is, zodat het huiswerk vaak is: 'ga door en doe er meer van'. Dit leidt tot succeservaringen waarover de coachee kan vertellen; zij komt hiermee zelf aan het stuur. Complimenten zijn belangrijk. De coachee is de expert en vindt zelf de oplossingen.

Een belangrijke vraag in de oplossingsgerichte coaching, is de zogenaamde wondervraag, die van de coachee vraagt zich voor te stellen hoe haar situatie precies veranderd is wanneer het probleem zal zijn opgelost.

Een voorbeeld van de 'wondervraag'

Stel dat er 's nachts terwijl je slaapt een wonder gebeurt, waardoor je probleem dat je hier bracht is opgelost. Maar je weet niet dat het wonder heeft plaatsgevonden. Wat zal er de volgende morgen anders zijn, waardoor je kunt zien dat dit wonder is gebeurd en dat je problemen zijn verdwenen? Anders gezegd: het wonder heeft plaatsgevonden... Wat zou dan het eerste kleine signaal zijn waaraan je merkt dat er iets veranderd is?

Het antwoord op deze vraag geeft een duidelijk beeld van wat de coachee wil veranderen en wat zij zelf kan doen om dat doel te bereiken. De coach kan de coachee cijfers laten geven aan de situatie op dit moment, op een schaal van 0 (waarin het probleem zich het meest voordoet) tot 10 (als het probleem weg is). Kleine veranderingen kunnen op die manier zichtbaar worden gemaakt.

Elke coachingsessie eindigt met het geven van feedback door de coach, het geven van complimenten voor de vorderingen van de coachee en het geven van huiswerkopdrachten.

Typen vragen

Een coachinggesprek in de oplossingsgerichte stijl volgt de hierna volgende structuur. Deze is afgeleid van de in omloop zijnde protocollen.

In het eerste gesprek:

• Probleem: "Wat brengt je hier, hoe is dit een probleem voor jou, wat heb je al geprobeerd, wat was nuttig en wat hielp?"
• Doel: "Wat wil je anders als gevolg van de coaching (wondervraag, doorvragen op wat er anders zou zijn)?"
• Uitzonderingen: "Zijn er momenten waarop het probleem zich niet voordoet - wanneer is dat en hoe gaat dat? Zijn er momenten waarop het probleem minder ernstig is -wanneer is dat en hoe gaat dat?" (vraag details, geef complimenten over wat de coachee toen deed).
• Inschaling van: verbetering sinds de aanmelding, motivatie, vertrouwen (alles op een schaal van 1-10).
• Feedback: complimenten, reden voor de huiswerktaken (van nadenken tot doen, afhankelijk van het type coachee: bezoeker, klager of klant - zie hierna), geven van huiswerktaken.

In het vervolggesprek:

• Vragen naar verbetering: "Wat is er beter sinds je vorige bezoek?"
• Details: "Hoe gaat dat, hoe doe je dat, is dat nieuw voor je, wat is het effect opX?"
• Complimenten voor gedrag.
• Blijven doorvragen: "En wat is er verder beteh"
• Positieve suggestie: "Doe er meer van!"
• Inschaling van de vooruitgang (schaal 1-10).
• Feedback: complimenten, reden voor huiswerk, huiswerk zelf.
• Contractering voor vervolg: "Hoeveel tijd heb je daarvoor nodig, wanneer wil je terugkomen?"

Toepassing

Het moge duidelijk zijn, dat de oplossingsgerichte methodiek geen aanbevelingen doet voor het diepgaand in kaart brengen en analyseren van de problemen. In sommige gevallen is het nodig om meer over de problematiek te achterhalen, maar alleen als het niet simpeler en oplossingsgerichter kan. De oplossingsgerichte stijl kun je blijven volhouden als:

• er al verbetering is opgetreden tussen de aanmelding en het eerste gesprek;
• er uitzonderingen op het probleem te vinden zijn, dus gevallen waar het probleem zich niet voordeed of minder erg was;
• er een hypothetische oplossing te formuleren is, dus een beschrijving in gedragstermen van wat er anders zou zijn als het probleem voldoende was opgelost.

Met andere woorden: volgens oplossingsgerichte coaches kun je in het overgrote deel van de gevallen rechtstreeks naar een oplossing toewerken zonder het probleem zelf eerst uitgebreid te analyseren.

De oplossingsgerichte coachingstijl werkt het best als de coachee open staat voor oplossingsgerichte suggesties met betrekking tot haar eigen gedrag. We maken daartoe met Cladder (1999) en De Jong & Berg (2001) een onderscheid tussen 'bezoekers', 'klagers' en 'klanten':

• Bezoekers zijn coachees die zeggen zelf geen probleem te hebben. Ze worden vaak gestuurd door hun baas en willen eigenlijk zo snel mogelijk met rust worden gelaten. Er is in deze gevallen nog weinig coaching mogelijk. De coach kan alleen een poging doen om een werkrelatie te scheppen waarin coaching mogelijk wordt, door de situatie van de coachee te erkennen, haar te bevestigen, complimenten te geven en zo 'gastvrij' mogelijk te zijn.
• Klagers geven wel informatie over hun probleem, maar zien zichzelf niet als deel van het probleem of van de oplossing. De coach kan in deze gevallen aanzetten tot reflectie zodat de coachee het idee krijgt dat zij wel degelijk kan veranderen.
• Klanten zijn het ideaal van de oplossingsgerichte coach. Deze geven aan dat zij er zelf iets aan willen gaan doen. Klanten kun je huiswerk geven met enige verwachting dat zij het ook zullen doen.

Oplossingsgerichte coaching kan je weer op het juiste spoor brengen.

Een voorbeeld

De coachee werkt op een ministerie en zit daar volledig geïsoleerd. Als een gedreven professional produceert zij aan de lopende band notities en rapporten, die echter door niemand gelezen worden. Wat zij bedenkt is slim, maar ze doet het in haar eentje. Ze betrekt geen collega's erbij want ze is bang dat het niet zoveel voorstelt wat ze doet. Ze voelt zich zo langzamerhand doodongelukkig en is haast overspannen. Ze slaapt te weinig, haalt zich van alles en nog wat in haar hoofd en thuis maakt ze veel ruzie. Ze heeft geen plezier meer in haar hobby's. Dit is geen moment voor confronterende interventies. Dan zou de coachee wel eens daadwerkelijk overspannen kunnen raken. De coach kiest daarom voor versterkende interventies: zij onderzoekt wanneer de coachee zich beter voelt en wanneer de dingen wèl goed gaan. De coach gaat op zoek naar kleine momenten waarin de coachee wel samenwerking en voldoening ervaart en formuleert samen met haar kleine huiswerkopdrachten om samenwerking meer op gang te brengen. Deze leiden tot positieve ervaringen. De coachee merkt dat collega's voor haar open staan als zij zelf meer het initiatief neemt en dat het inspirerend is om samen dingen te bedenken. Ze wordt hierin steeds enthousiaster en ervaart dat ze hoe langer hoe meer in staat is om een echte bijdrage te leveren. Door kleine stapjes te nemen komt ze een heel eind verder.